Türkiye’de Sağlık Yönetimi Lisansiyerlerinin İstihdam Problemi ve Çözüm Önerileri

Dünya’da lisans ve lisansüstü eğitim programları yüz yıldan fazla bir geçmişe sahip olup lisans ve lisansüstü programlarına sahip Sağlık İdaresi/Yönetimi bölümü Türkiye’de 55 yıllık bir geçmişe sahiptir.

Sağlık Yönetimi/ İdaresi Bölümü İdari bilimlerden farklı olarak sağlık alanına özel; sağlık sigortacılığı, sağlık ekonomisi, sağlık hukuku, sağlık hizmetlerinde kalite, sağlık hizmetlerinde pazarlama, sağlıkta stratejik yönetim, sağlıkta iletişim, sağlık hizmetlerinde insan kaynakları yönetimi gibi birçok uzmanlık alanını kapsayan hizmetlerin organizasyonu, yönetimi konusunda geniş kapsamlı eğitim programlarını içermektedir. Bu bölüm mezunları sağlık alanında çalışmak üzere yetiştirilmektedir.

Bir sağlık kurumunu yönetmek için özel bir eğitimin gerekli olduğu gerçeği Amerika’da 1910’lu yıllarda ortaya çıkmış; 1929 yılında Michael Davis’in “Hospital Administration: A Career” adlı eseri bu alanda çıkarılan önemli eserlerden biri sayılmaktadır. 1934 yılında Chicago Üniversitesi Lisansüstü İşletme Okulunda “Hastane Yönetimi Yüksek Lisans Programı ve 1948 yılında Sağlık Yönetimi Üniversite Programları Birliği (Association of University Programs in Health Administration, AUPHA) kurulmuştur.

Türkiye’de sağlık idareciliği eğitimi 1963 yılında Sağlık Bakanlığı Sağlık İdaresi Yüksek Okulunda başlamıştır. 1970 yılına gelindiğinde Hacettepe Üniversitesinde Hastane İdaresi Yüksek Okulu açılmış ve 1975 yılına kadar lisansüstü eğitim vermiştir. 1975 yılında okulun adı Sağlık İdaresi Yüksek Okulu olarak değiştirilmiş ve lisans eğitimi verilmeye başlanmıştır. Sağlık Bakanlığı Sağlık İdaresi Yüksek Okulu ve Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksek Okulu 1982 yılında Hacettepe Üniversitesi bünyesinde birleştirilmiştir. 1999-2000 eğitim-öğretim yılında Başkent Üniversitesi Sağlık Kurumları İşletmeciliği Bölümü açılmıştır. Sonraki yıllarda Ankara ve Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitimi Fakülteleri bünyesinde Sağlık Yönetimi bölümleri kurularak bölüm sayısı 4’e yükselmiştir. (İstatistiki veriler Prof. Dr. Haydar SUR ’un “Dünyada Ve Türkiye’de Sağlık Yöneticiliği” adlı eserinden derlenmiştir.)

2008 yılından itibaren ise sağlık yönetiminin lisans bölüm sayısında müthiş bir artış olduğu görülmüştür. 2018 yılı itibariyle Türkiye ve KKTC’de bulunan Devlet Üniversiteleri ve Özel Üniversiteler ’de olmak üzere toplam 73 Üniversite’de 87 lisans programı bulunmaktadır (ÖSYM Merkezi Yerleştirme İle Öğrenci Alan Yükseköğretim Lisans Programları TABLO-4’ten derlenmiştir).

Sağlıkta yönetim konusuna Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün 2000 yılında yayınlanan Sağlık Sistemlerinin Performansının Geliştirilmesi Raporunda yer verilmiştir. Raporda sağlık sistemlerinin sürdürülebilmesi için finansman, kaynak üretimi, hizmet sunumu ve yönetim konuları olan dört temel fonksiyona önem verilmesi gerektiği; yönetim fonksiyonunun sorumluluğunun Sağlık Bakanlıklarının sorumluluğunda olduğu bildirilmektedir. Sağlık sistemlerinin sürdürülebilmesi ve iyileştirilmesi için profesyonel Sağlık Yöneticilerine ihtiyaç bulunmaktadır.

Türkiye’de Sağlık Yönetimi Lisans Eğitimi Veren Eğitim Kurumlarının İstatistiki Verileri ve Mezun Sayıları

Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi verileri derlenerek aşağıdaki tablolar oluşturulmuş ve istihdam olanağı kısıtlı olan veya olmayan Sağlık Yönetimi Bölümü yıllık Üniversite kontenjanları hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

Tablo 1: 2018 Yılı Lisans Program Sayıları

Tablo 2: 2018 Yılı Lisans Programı ile Alınan Öğrenci Sayısı

Tablo 3: Sağlık Yönetimi Bölümünün Yer Aldığı Fakülte ve Yüksekokullar

DGS ve Lisans Tamamlama Kontenjanları tablolara dâhil edilmemiştir. Açık Programlar açıldıktan sonra her yıl ortalama 5300 öğrenci DGS kontenjanından alınmaktadır. Lisans tamamlama hakkı verilen yaklaşık olarak 30.000 öğrencinin lisans tamamlayacağı düşünülmektedir. Sınavsız İkinci Üniversite kapsamında alınan öğrenciler ayrıca tabloya dahil edilmemiş ve sayılarının en az 2018 ÖSYM Tablo 4’te yer alan AÖF öğrenci sayısı kadar olduğu düşünülmektedir.

2018 yılı itibariyle Yüksek Öğretim Kurulu verileri ve 2017 Uluslararası Stratejik Sağlık Araştırma Merkezi Raporu verileri göz önüne alınarak yaklaşık olarak 15.000 mezun olduğu varsayılmaktadır.

Türkiye’de Sağlık Yönetimi Mezunu Bireylerin İstihdam Durumları

Türkiye’de Sağlık Yönetimi Lisans eğitimi alan bireylerden sadece 1000 tanesinin Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Teşkilatlarda çalıştığı varsayılmaktadır (29.12.2014 tarihli 1604 sayılı Meclis Araştırma Önergesi). Kamuda ayrıca son yıllarda Sağlık Yönetimi mezunu İnfaz Koruma Memuru, Polis ve Uzman Asker sayısı artış göstermektedir. Bunun temel nedeni ise 2014 yılından sonra kamuya yapılan merkezi alımlarda sağlık yönetimi bölümü mezunlarına kadro açılmamasıdır.

Özel sektörde ise tecrübe koşulunu sağlayamayan bireyler çeşitli eğitimlerden geçtikten sonra istihdam edilebilmektedir. İstihdam edilen birimler ise çoğu zaman görev tanımında belirtilen kriterlere uymamaktadır.

2017 yılı Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 2774 adet Sağlık Tesisi (Hastane, Ağız Diş Sağlığı Merkezi vb.) bulunmakta olup 2018 yılı yıl sonuna kadar 98 adet daha Sağlık Tesisi açılması hedeflenmektedir. Bölüm mezunlarının bu sağlık tesislerinin idari birimlerinde (Satın alma, muhasebe, personel işleri, kalite yönetimi, taşınır birimleri vb.) istihdam edilmeleri olanağı bulunmaktadır. Ayrıca Sağlık Bakanlığı’nın 2005/79 sayılı “Çalışma Düzeni” konulu genelgesinde uygulamada ebe, hemşire ve sağlık memurlarının; vezne görevlisi, mutemet, santral memuru, danışma görevlisi gibi görevlerde çalıştırıldığı ve görev ve yetkileri dışındaki görevlerde çalıştırılmamaları gerektiği bildirilmektedir. Ancak uygulamada özellikle ilçe hastanelerinin personel eksikliği nedeniyle İdari Birimlerinde ebe, hemşire, sağlık memuru, tıbbi sekreter kadrosunda olan personellerin çalıştırıldığı bilinmektedir. Bölümümüz mezunlarına kadro verilirse sağlık personelleri görev ve yetkileri dışında çalıştırılmasının önüne geçileceği düşünülmektedir.

Türkiye’de Sağlık Yönetimi Eğitimi, Sağlık Yönetimi ve Mezunların Sorunları

Sağlık Yönetimi eğitiminde yaşanan başlıca sorunlar aşağıdaki gibi sıralanmıştır;

1-Nüfusu az olan il ve ilçelerde açılan Sağlık Yönetimi bölümlerinde uygulamalı eğitim (staj eğitimi) olanağının kısıtlı olduğu; Sağlık Yönetimi eğitiminde staj sürelerinin ve uygulamalı eğitim süresinin kısa olduğu gözlenmiştir.

2-Uygulama gerektiren Sağlık Yönetimi bölümünün Açık Öğretim Fakültesi çatısı altında açılması özellikle Amerika ve İngiltere gibi Sağlık İdareciliği eğitiminin başladığı ve geliştiği ülkelere oranla eğitim ve mesleki personelin nitelik ve kalitesini düşürmektedir.

3-Son yıllarda kadro açılmamasına rağmen üniversitelerin bölüm sayısı ve kontenjanlarında artış gözlenmiştir. Konuya yönelik tezat oluştuğu ve planlama yapılmadığı düşünülmektedir.

4-Dikey Geçiş Sınavı ile yapılan yerleştirmelerde 5000 ön lisans mezunun yerleştirilmesi mezun sayısını hızla arttırmaktadır.

Sağlık Yönetimi ve Meslek Elemanlarının Sorunları

1-Lisans tamamlama programına başvuran adaylar mevcut Laboratuvar vb. birimlerde çalışan ön lisans mezunlarıdır ve tekrar istihdam edilmeleri halinde mevcut durumda ataması olmayan Sağlık Yönetimi Lisans mezunlarının atanma olasılığını azaltacaktır.

2-Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında son yıllarda yapılan düzenlemeler ile birlikte nitelikli yöneticilere duyulan ihtiyaç artmış ve beraberinde bölüm ve öğrenci sayısının artmasına yol açmış fakat atama yönünde bir çalışma içine girilmemiştir.

3-Sağlık Yönetimi bölümleri farklı fakülte ve okullarda açıldığı için İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi mezunları için açılan kadrolara atama yapılması mümkün olmamaktadır.

4-Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan ‘2023 Yılı Sağlık İş Gücü Hedefleri ve Sağlık Eğitimi’ raporunda 36 meslek grubuna yer verilmiş ama Sağlık Yöneticiliği Mesleği ve Sağlık Yönetimi Eğitimi’ne yer verilmemiştir.

5-Sağlık Yönetimi mezunlarının Sağlık Lisansiyeri sayılması ile 26.02.2014 tarihli 698 sayılı YÖK kararı ile belirlenmiş ancak istihdamı ile ilgili bir çalışma yürütülmemiştir.

6-Bakanlık bünyesinde 16 fonksiyonel birim bulunmaktadır fakat Sağlık Yönetimi mezunlarının istihdamı için bir çalışma öngörülmediği izlenimi oluşmuştur.

7- 190 sayılı Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin “Sağlık Hizmetleri ve Yardımcı Sağlık Hizmetleri Sınıfı” cetveli içinde “Sağlık İdarecisi” kadrosu bulunmamaktadır.

8-3600 ek gösterge mevcut Sağlık İdaresi mezunları için düzenlenmemiş ve Araştırmacı kadrolarının iadesi problemi geçerliliğini korumaktadır.

9-Sağlık 4.0 olarak adlandırılan 4.Sanayi devriminin sağlık alanında teknolojik gelişmelerini takip edecek düzeyde meslek elamanı ihtiyacı olduğu gözlenmiş ancak bu konuda çalışma yapılmadığı izlenimi ortaya çıkmıştır.

Çözüm Önerileri

Sağlık Yönetimi Lisansiyerlerinin istihdamı için aşağıdaki çözüm önerileri sıralanmıştır;

1. Bölüm ve öğrenci sayısındaki artış göz önüne alınarak eğitim planlaması yapılmalı ve Bakanlıkça denetimler sağlanmalıdır. Akreditasyonu sağlanmamış, öğretim görevlisi ve staj imkânı az olan bölümler için Yüksek Öğretim Kuruluna gerekli yazışmalar yapılarak bu konudaki problemler çözülmelidir.
2. Bakanlık bünyesinde 16 fonksiyonel birim bulunmaktadır kadro planlaması için birimlerin ihtiyaçları göz önünde bulundurulmalıdır.
3. Sistem mühendisi gibi eğitim alan Sağlık Yönetimi meslek elemanlarının SDP kapsamında istihdam edilmeleri verimliliği artıracaktır.
4. 2023 Vizyonu ve Hedefleri doğrultusunda sağlıkta profesyonelleşmenin hayati öneme haiz adımı olan Sağlık İdareciliği kadrolarının profesyonelleşmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda Sağlık Yönetimi meslek elamanlarının istihdamı soruna çözüm sunabilir.
5. Sağlık İdarecisi Unvanını alan meslek elamanları eğitimini aldıkları sırasıyla

• Sağlık Bakanlığı bünyesinde ilgili birimlerde uzman ve uzman yardımcısı olarak,
• Sağlık Bakanlığı ve Üniversite hastaneleri bünyesinde alt ve orta kademe kademelerde yönetici olarak,
• İl sağlık müdürlükleri bünyesinde muhtelif pozisyonlarda
• Sağlık Bakanlığı ve Üniversite hastaneleri ile birinci basamak sağlık kuruluşları bünyesindeki tüm idari birimlerde memur olarak
• İstatistik, Satın Alma ve Depo Yönetimi, Kalite Koordinatörlüğü, Hasta Kabul Sorumlusu, Faturalama, Otelcilik ve Kat Hizmetleri Yönetimi, Döner Sermaye Saymanlığı, Tahakkuk, Hasta ve Çalışan Hakları Birimleri, Hasta Güvenliği, İnsan Kaynakları Koordinatörlüğü, Stratejik Planlama ve Yönetim birimlerinde memur olarak istihdam edilmelidir.

6. 4597 sayılı nitelik kodu ile Sağlık Bakanlığı’na “Sağlık İdarecisi” ünvanı ile alım yapılması nitelikli elaman yetişmesi ve alanda yapılan çalışmaların ciddiyet ile yürütülmesi için önemlidir. Mevcut durumda öğrencilerin 4 yıllık eğitim süresince verdikleri emekler heba olmakta ve kamu kaynakları israf edilmektedir.
7. Bakanlık Merkez Teşkilatındaki Uzman Yardımcılığı kadrolarına gerekli dil şartını ve sınav şartını sağlayan Sağlık Yönetimi Mezunu adayların istihdamı sağlanmalıdır.
8. Etkin ve verimli sağlık politikalarının geliştirilmesi yürütülmesi nitelikli Sağlık Yönetimi personeli ile mümkündür.

Sonuç

Sağlık Yönetimi Lisansiyerlerinin istihdam sorunları ve sağlık sisteminin profesyonelleşmesi süreci eşdeğer olarak incelenirse; Türkiye’nin “21. Yüzyıl Herkes İçin Sağlık 21 Hedef” programı kapsamında ele alınması gerekmektedir; sürdürülebilir sağlık sistemi ancak ‘Profesyonel Sağlık Yönetimi’ meslek elemanları ile mümkündür. Bu doğrultuda Dünya Sağlık Örgütü 2000 raporunda hükümetlerin Sağlık Sistemlerinin profesyonelleşmesi için atması gereken adımlar belirtilmiş ve Sağlık Yöneticilerine olan ihtiyaca atıfta bulunulmuştur.

İlk olarak Sağlık Bakanlığı bünyesinde açılan Sağlık İdaresi bölümü daha sonra kaderine terk edilmiş ve Sağlıkta Dönüşüm kapsamında tekrar ele alınamamıştır. Sağlıkta Dönüşüm Programı ise akademik çevrelerde ihtiyaç olarak algılanmış bölüm sayısının ve öğrenci sayısının hızla artmasına yol açmıştır. Kalite ve akreditasyon sorunları zamanla meydana gelmiş ve istihdam olanağı olmayan bölümün kamu israfını ortaya çıkarmasına sebep olmuştur. Yetişmiş insan gücünün kaybedilmesi uzun vadede işsizlik oranlarını olumsuz olarak etkileyecektir. Raporumuzun çözüm önerileri kısmında gerekli çalışmalar öngörülmüş ve hayati öneme haiz oldukları hususu belirtilmiştir. “İşi ehline veriniz.” düsturu mucibince gerekli çalışmaların başlatılması ve Sosyal Devlet olma ilkesi kapsamında istihdam probleminin çözülmesi gerekmektedir.